धरणांचे आर्थिक गणित मांडणारा लेखाजोखा

पुस्तक परिचय
.................................
पुस्तक ः इकॉनॉमिक्‍स ऑफ रिव्हर फ्लो
संपादक ः डॉ. भरत झुनझुनवाला
प्रकाशक ः कल्पाज पब्लिकेशन, सी-30, सत्यवतीनगर, दिल्ली 110052
........
धरणांचे आर्थिक गणित मांडणारा लेखाजोखा
राजेंद्र घोरपडे
.................
भारतात दिवसेंदिवस धरणांची संख्या वाढत आहे. परंतु अमेरिकेत मात्र मोठ्या प्रमाणात धरणांचा बीमोड करण्यावर भर देण्यात येत आहे. नैसर्गिक पाण्याचा प्रवाह रोखल्याने पर्यावरणाची मोठी हानी होते. तसेच धरणांवर दुरुस्तीसाठी होणारा खर्चही वाढतो, आदी आर्थिक व पर्यावरणीय कारणांसाठी धरणे नष्ट करण्याची मोहीम अमेरिकेत सुरू करण्यात आली आहे. याबाबत या पुस्तकात तज्ज्ञांचे लेख डॉ. भरत झुनझुनवाला यांनी संपादित केले आहेत. हे पुस्तक इंग्रजी भाषेत आहे.
पुस्तकात पाच भागात तज्ज्ञांचे लेख देण्यात आले असून पहिल्या भागात अमेरिकेत धरणे नष्ट करण्यामागची कारणे दिलेली आहेत. तेथील अनेक धरणांची कालमर्यादा संपल्याने त्यावर डागडुजी करण्यापेक्षा ती नष्ट करणे अधिक फायदेशीर असल्याचे मत मांडण्यात आले आहे. धरणे नष्ट करण्याला धरण क्षेत्रातील व्यक्तींचा विरोध आहे. कारण धरण क्षेत्रातील जमिनींचे भाव गडगडतील अशी भीती त्यांना वाटत आहे. पण तरीही अमेरिकेने सुरक्षेचे कारण पुढे करून धरणे नष्ट करण्यावरच अधिक जोर दिला आहे. दुसऱ्या भागात अमेरिकेतील नष्ट करण्यात येत असलेल्या धरणांची काही उदाहरणे देण्यात आली आहेत. लोअर स्नेक रिव्हरवरील चार धरणे, इल्वाह धरण, एडवर्ड धरण, एम्बेरी धरण या नष्ट करण्यात आलेल्या धरणांचा आढावा यात घेण्यात आला आहे. तिसऱ्या भागात जलविद्युत धरण प्रकल्पावर होणार खर्च आणि त्यापासूनचा फायदा याची तुलना करण्यात आली आहे. आर्थिकदृष्ट्या धरणे फायदेशीर असल्याचे आढळत नाही. जलविद्युत प्रकल्पाऐवजी अमेरिका औष्णिक, अणुऊर्जा, सौर ऊर्जा आदी ऊर्जेच्या स्रोतांना अधिक महत्त्व देत आहे. जलविद्युत प्रकल्पांचे नूतनीकरण करता येत नाही, आदी मुद्द्यांवर या भागात प्रकाश टाकण्यात आला आहे. चौथ्या भागात धरणावरील जलविद्युत प्रकल्पाचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम याची माहिती देण्यात आली आहे. पाणी प्रदूषण, प्रवाही नद्यांचा विचार, वन्य कायदा आदींवर या भागात चर्चा करण्यात आली आहे. पाचव्या भागात नद्यांतील पाण्याच्या मुक्त प्रवाहाचे आर्थिक महत्त्व सांगण्यात आले आहे. भारतात जलविद्युत प्रकल्पावर होणारा खर्च विचारात घेतला जात नाही. उलट यापासून मिळणारे फायदेच अधिक जोर देऊन मांडले जातात. या सर्व गोष्टींचा विचार करून अमेरिकेच्या धरणे नष्ट करण्याच्या मोहिमेपासून भारतानेही बोध घ्यावा, असे या पुस्तकातून झुनझुनवाला यांना सुचवायचे आहे. धरणांचे आर्थिक फायदे तोटे व पर्यावरणाची हानी आदींचा अभ्यास करण्याऱ्यांसाठी हे पुस्तक अधिक उपयुक्त आहे.